Jak świętujemy Wielkanoc na Pomorzu

Wielkanoc 2021 to kolejne święta, których forma stoi pod znakiem zapytania ze względu na pandemię. Intymny charakter świąt, którego doświadczyliśmy już dwukrotnie od początku pandemii, skłania do większego zainteresowania lokalnymi obrzędami i wcielenia ich w życie, choćby tylko  w małym gronie najbliższej rodziny.

Wielkanoc w polskiej tradycji ma szereg rysów charakterystycznych – począwszy od wyglądu pisanek, przez zwyczajowo przygotowywane potrawy, po sposób celebrowania Poniedziałku Wielkanocnego. Jednak każdy region celebruje ten wyjątkowy okres nieco inaczej. Pomorze, a w szczególności Kaszuby mogą w tej kwestii zaskoczyć.

Wielkanoc na Pomorzu obchodzi się podobnie jak w całym świecie chrześcijańskim. Centrum wyznacza Triduum paschalne, a więc obchody Wielkiego Czwartku, Wielkiego Piątku i Wielkiej Soboty. W Wielki Czwartek we wszystkich kościołach odbywa się obrzęd mycia nóg, symbolizujący pokorę uczniów Jezusa. Wspomina się także Ostatnią Wieczerzę. Wielki Piątek to dzień w roku, kiedy nie odprawia się mszy świętej, a centrum jest liturgia Męki Pańskiej z adoracją krzyża. Przez całą Wielką Sobotę adorowane są budowane w kościołach Groby Pańskie, w ciągu dnia odbywa się również święcenie pokarmów, natomiast wieczorem rozpoczyna się liturgia Wigilii Paschalnej, z liturgią światła i wody oraz odnowieniem przyrzeczeń chrzcielnych. Wieńczy ją Alleluja symbolizujące zmartwychwstanie Chrystusa. 

Istnieją jednak charakterystyczne zwyczaje poprzedzające ten wyjątkowy czas. Na przykład w środę poprzedzającą Triduum Paschalne odbywało się topienie Judasza. Młodzież udawałą się nad pobliską rzekę lub jezioro i topiłą słomianą kukłę symbolizującą zdrajcę Chrystusa. Zwyczaj ten nadal jest praktykowane w niektórych miejscowościach Pomorza. Natomiast w nocy z soboty na niedzielę na pomorskich wsiach można zaobserwować ciekawy zwyczaj określany mianem bomblowania. Kilka osób spotyka się o trzeciej nad ranem i chodzi od domu do domu i uderzając w wielki bęben. W ten sposób budzą mieszkańców, aby nie zaspali na poranne nabożeństwo. Zwyczaj ten praktykowany jest do dziś w okolicach Jastarni.

W Wielkanocny poranek wierni gromadzą się na mszy rezurekcyjnej, podczas której wokół kościoła chodzi procesja z Najświętszym Sakramentem. W tym dniu tradycyjnie spożywa się uroczyste śniadanie wielkanocne, które rozpoczyna się od składania życzeń, stukania pisankami i dzielenia się święconką. W tradycji pomorskiej śniadaniu towarzyszą także gry. Na Wielkanocnym stole rozgrywa się waletkę. Jest to gra polegająca na toczeniu jajek po stole. Wygrywa ten, kto najdłużej utrzyma jajko w nieuszkodzonej skorupie.

Wielkanocny poniedziałek to dzień, w którym każde wyjście z domu wiąże się z niebezpieczeństwem zmoknięcia, i to niekoniecznie z powodu wiosennych deszczy. Śmingus-Dyngus, albo lany poniedziałek to tradycja polewania wodą celebrowana w całym kraju. Ciekawym, ale zapomnianym już zwyczajem, jest tzw. suchy dyngus. Dawniej młodzi chłopcy na kilka dni przed Wielkanocą zrywali młode gałęzie brzozy, wstawiali je do wody, żeby wypuściły listki i takimi gałązkami w Poniedziałek Wielkanocny bili po nogach i rękach okoliczne panny i młode mężatki. To symboliczne biczowanie miało wprowadzać nowe życie do ciała kobiety. Na Kaszubach do dziś zachował się zwyczaj smagania panien po nogach rózgami jałowca, co miało z kolei zwiastować szybkie zamążpójście.

Obchody Wielkiej Nocy rozpoczyna Niedziela Palmowa, której nieodłącznym elementem są wielkanocne palemki. Tradycyjne palmy kaszubskie nie były tak ozdobne i kolorowe jak w innych częściach Polski. Wykonywano je z gałązek wierzby i bukszpanu. W Niedzielę Palmową takie ręcznie wykonane palmy zabierano do kościoła i święcono. Z palmami wiążą się przesądy i tradycje. Wierzono na przykład, że upuszczenie na ziemię poświęconej palmy przynosi pecha, dlatego szczególnie uważano podczas drogi powrotnej z kościoła. Wielkanocne palmy wieszano w domach, najczęściej przy świętych obrazach, aby chroniły domowników w kolejnym roku. Trzymano je cały rok, a w kolejną niedzielę palmową starą palmę palono w piecu i zastępowano nową.

Jednym z najważniejszych symboli Wielkanocy są jajka, które malujemy i zdobimy. Jajka symbolizują siły witalne i rozpoczęcie nowego życia. Przyzwyczailiśmy się nazywać je pisankami, zapominając, że w tradycjach regionalnych wielkanocne jajka występowały pod różnymi nazwami zależnie od tego, jaką metodą były dekorowane. Na Pomorzu królują kraszanki, czyli jajka gotowane w barwnym wywarze uzyskiwanym z naturalnych składników. Stosowano w tym celu łupinę cebuli, włoskiego orzecha, sok z buraka czy pędy młodego żyta. Na pofarbowanych kraszankach wydrapywało się niejednokrotnie bardzo skomplikowane, artystyczne wzory.  Na Kaszubach kraszanki pojawiły się po I wojnie światowej i były znacznie skromniejsze niż obecnie. Często do zdobienia wykorzystywano gęsie jaja, które barwiono jednolicie.

Na kaszubskim świątecznym stole pojawiały się także faszerowane jajka na dziesięć sposobów i pieczona biała kiełbasa oraz babki i mazurki. Tradycyjną Wielkanocną zupą, jak w całej Polsce, był żurek lub barszcz biały. Natomiast typowo regionalną wielkanocną potrawą z Pomorza są podawane jako przystawka tzw. zimne nóżki, czyli galareta z warzywami, jajkiem i mięsem.

Choć pod wieloma względami Wielkanoc na Pomorzu przypomina obchody tego święta w pozostałych częściach kraju, posiada także swoje charakterystyczne rysy i niepowtarzalne regionalne zwyczaje. Suchy dyngus, bombowanie oraz charakterystyczne kaszubskie kraszanki to wyjątkowe elementy Wielkanocnej tradycji Pomorza.